Brama Wschodnia
Partię fortyfikacji z wczesnej epoki brązu, określoną przez nas jako „brama wschodnia”, odsłoniliśmy w sierpniu 2015 roku. W kolejnych latach w miejscu tym prowadzone były przez nas dalsze prace o charakterze badawczym i konserwatorskim.
Przejście w murze prowadzące w kierunku wschodnim powstało w najstarszej fazie istnienia fortyfikacji na Górze Zyndrama, prawdopodobnie około 1725 r. p.n.e. Podczas wznoszenia muru obwodowego, sięgającego w tym miejscu 3 m wysokości i 2 m grubości, pozostawiona została przerwa o szerokości około 150-164 centymetrów – wystarczająco duża, aby zmieścić jedną lub dwie osoby, ale zbyt mała, aby mógł nią na przykład przejechać wóz. Od północy i od strony wnętrza osiedla przejście zostało przedłużone niskim poprzecznym murem. W rezultacie brama przybrała postać wąskiego korytarza o długości sięgającej 3,5 metra, z podłożem wybrukowanym niewielkimi otoczakami, a przypuszczalnie również częściowo sklepionego płytami kamiennymi.
Najciekawszym elementem architektury bramy wschodniej jest sześć pionowo ustawionych płyt kamiennych. Rozmieszczone były one antytetycznymi parami – po trzy płyty na północnej i na południowej ścianie przejścia. Monolity te nie pełniły żadnej funkcji konstrukcyjnej, traktować należy je jako formę dekoracyjnego licowania ścian w bramie. Podobne rozwiązania znane są również ze współczesnych maszkowickiej warowni założeń w basenie Morza Śródziemnego (np. Kiapha Thiti w Attyce). Trzeba jednak brać pod uwagę również głębsze, symboliczne znaczenie tych monumentów. Cztery z sześciu płyt zachowały się szczątkowo – rozwarstwione i połamane w ciągu ponad 3,5 tysiąca lat od porzucenia kamiennych umocnień. Dwie, które przetrwały do naszych czasów w lepszym stanie, dają wyobrażenie o pierwotnym wyglądzie opisywanego licowania. Większa z nich mierzy prawie dwa metry wysokości i waży niemal pół tony. Obie mają zbliżony kształt: są nieco węższe u podstawy, następnie poszerzają się i wreszcie zakończone są trójkątnym wierzchołkiem. Taki sam kształt i rozmiary (przeciętny wzrost człowieka – 160-190 cm) posiada grupa pochodzących z wczesnej epoki brązu tzw. steli antropomorficznych – schematycznych wyobrażeń postaci ludzkiej – rozproszonych na wielkim obszarze od Europy Zachodniej po stepy południowej Rosji i Kazachstanu. Niektóre z nich posiadają wyryte przedstawienia twarzy lub ekwipunku (zwłaszcza brązowej broni), inne są pozbawione dodatkowej dekoracji. Możemy sądzić, że w wyobraźni mieszkańców starożytnej Góry Zyndrama kamienne płyty w bramie północnej przedstawiały właśnie szpaler postaci – dawnych bohaterów, bogów lub konkretnych ludzi, co sugeruje też specjalny (rytualny?) charakter tego założenia.
Na tę interpretację wskazywać może kilka szczegółowych obserwacji (zob. też „figurki antropomorficzne”). Jedną z nich jest fakt przykrycia brukowania bramy warstwą popiołu roślinnego (gromadzenie popiołu ze spalanych ofiar jest poświadczone w rytualnych praktykach starożytnych Europejczyków) i licznymi kośćmi zwierzęcymi. Paradoksalnie na specjalne, symboliczne znaczenie płyt w bramie wskazuje również ich najwyraźniej celowe zniszczenie podczas przeorganizowania przestrzeni osiedla, które miało miejsce około 1700-1690 r. p.n.e. Wszystkie pozostałości płyt-steli noszą ślady działania ognia (czerwonawe plamy na powierzchni kamienia), a największa z nich została w prehistorii intencjonalnie złamana w górnej części.
Podczas dwóch kampanii wykopaliskowych, w latach 2018-2019, spionizowaliśmy pochylone płyty bramy i częściowo odbudowaliśmy mur stojący po obu stronach przejścia. Rekonstrukcja ta została wykonana z wykorzystaniem oryginalnego materiału budowlanego, pochodzącego z rozwaliska tej partii muru i z zachowaniem pierwotnego położenia niektórych kamieni z jego lica (zob. relację w „blogu badawczym”).