ALEKSANDRA WÓJCIK
Pewnego upalnego dnia sezonu badawczego 2019 na Górze Zyndrama, na stoku poniżej zrekonstruowanej bramy wschodniej, w miejscu, w którym odsłonięto już ponad 100 cm nawarstwień, wyłonił się niewielki obiekt. Całkiem płytkie (ok. 15 cm), w przybliżeniu kwadratowe przegłębienie zostało starannie wyeksplorowane. Oprócz fragmentów naczyń ceramicznych i kości zwierząt znajdowały się tam również nieco podejrzane bryłki gliny. Na pierwszy rzut oka mogły się one wydawać słabo wypaloną polepą, jednak ku uciesze wszystkich zgromadzonych okazały się być ułamkami dwóch figurek antropomorficznych. U pierwszej z nich (oficjalnie nazwanej idolem A, choć budzącej z wyglądu skojarzenia z Buką z historii o Muminkach) zachował się trapezowaty tułów oraz jedna z rąk, natomiast u drugiej („Madonny” lub idola B) górna część ciała: jedna pierś, głowa i ręce. Obie figurki zostały wykonane z bardzo podobnej masy ceramicznej bez domieszki, a następnie słabo wypalone w miejscu z dostępem do tlenu – być może w otwartym ognisku. Po rekonstrukcji i sklejeniu wszystkich fragmentów każda z figurek ma ok. 6 cm wysokości. Zabytki nie zachowały się w całości, ale ich pierwotna wysokość mogła wynosić maksymalnie 10–15 cm (poniżej na fotografiach oryginalne zabytki i ich wykonane z gliny rekonstrukcje).
Idole z Maszkowic, chociaż dla niewprawnego oka mogą nie przypominać nawet postaci ludzkiej, wpisują się w szerszą tradycję plastyki figuralnej w południowej Europie. Niewielkie podobizny ludzi wykonane z gliny były rozprzestrzenione w epoce brązu od terenów śródziemnomorskich – na Cyprze, Krecie i w Grecji kontynentalnej – przez północne Bałkany aż do Karpat. Większość z nich znacznie różni się wyglądem i sposobem wykonania od maszkowickich, jednak po bliższej analizie można zauważyć pewne podobieństwa.
Dla pierwszego z idoli (figurka A) najbliższe analogie pojawiają się głównie na terenie Kotliny Karpackiej, w kulturach Otomani-Füzesabony (Karpaty Zachodnie), Wietenberg (Siedmiogród), Tei (tereny między Karpatami Południowymi a Dunajem) oraz Hatvan (wschodnie Węgry). Tamtejsze figurki również sprawiają wrażenie ulepionych na szybko – często bywają słabo wypalone, mają niewyodrębnione głowy, niewielkie ręce rozłożone na boki i równie niewielkie nóżki lub, tak jak u maszkowickiego idola, trapezowaty dół przypominający suknię lub spódnicę. Bardzo rzadko występuje na nich dekoracja. Wyobrażenie postaci z rękami rozłożonymi na boki prezentują również figurki kultury Žuto Brdo-Gârla Mare nad Dunajem, te jednak znacznie różnią się wykonaniem i posiadają bogatą dekorację rytą.
Drugi z idoli sprawia nieco więcej problemów. Dwa półkoliste kształty po bokach tułowia to schematycznie przedstawione ręce, prawdopodobnie wzniesione ku górze i oparte na głowie. Wśród wymienionych powyżej małych, słabo wypalonych karpackich figurek nie ma takich, których poza przypominałaby ułożenie rąk „Madonny”. Podobny gest można natomiast odnaleźć u wielu bogato zdobionych idoli mykeńskich i naddunajskich w tzw. typie Psi, czyli właśnie z rękami uniesionymi ku górze. Istnieje również możliwość, że figurka przedstawia osobę z rękami skierowanymi w dół i złożonymi na brzuchu, jednak w takim przypadku jej piersi znajdowałyby się w nieodpowiednim miejscu (wśród figurek naddunajskich istnieją jednak przykłady znacznego przemieszczania niektórych części ciała).
Znaczna większość glinianych figurek antropomorficznych z epoki brązu jest interpretowana jako przedmioty kultowe. Mogły być przedstawieniami bóstw jak figury w mykeńskich świątyniach, opiekunkami przedwcześnie zmarłych dzieci pochowanych na naddunajskich cmentarzyskach kultury Žuto Brdo-Gârla Mare lub reprezentacją konkretnej osoby, proszącej bogów o łaskę. Istnieje również możliwość, że mogły zastępować ofiarę z prawdziwego człowieka – takie rozwiązanie proponuje się dla figurek odnalezionych na stanowisku Nižná Myšľa na Słowacji. Niedbałe ulepienie i wypalenie idoli maszkowickich oraz ich zagadkowy kontekst (na ścieżce prowadzącej z bramy wschodniej) również mogłyby wskazywać na rytualny charakter zabytków.
Na ilustracji powyżej propozycje rysunkowej rekonstrukcji obu idoli oraz wybrane analogie. Dla idola A: 1 i 2 – kultura Otomani-Füzesabony, Słowacja; 3 – kultura Žuto Brdo-Gârla Mare, Serbia; 4 – kultura Hatvan, Węgry. Dla idola B: 5 – idol z Maszkowic odkryty w 2011 roku; 6 – kultura Žuto Brdo-Gârla Mare, Rumunia; 7 – kultura mykeńska, Grecja.